Klastry regionalne i branżowe

Marek Grzybowski

KLASTRY REGIONALNE I BRANŻOWE

W praktyce coraz częściej funkcjonują klastry wielobranżowe w układach ponadregionalnych, transgranicznych oraz transnarodowych.  Geograficzne podejście do zagadnienia sprawiło, że klastry wyróżniono jako jeden z rodzajów koncentracji biznesu. Malmberg, Sölvell i Zander uznali klaster jako specyficzne skupisko regionalnej aktywności gospodarczej[1].

Ich pogląd wywodzi się z obserwacji, że duża część całkowitej produkcji światowej wytwarzana jest w  regionach o dużej koncentracji funkcji przemysłowych. Z badań prowadzonych z punktu widzenia geografii gospodarczej  wynika,  że  firmy  w  powiązanych  branżach  mają  tendencję  do sytuowania działalności w niewielkiej odległości, tak by głównie ograniczać koszty komunikacji, w tym transportu. Zauważono również, że  skłonność do lokalnego rozrostu regionów przemysłowych i rozwoju branż dominujących jest  tendencją stałą i w jego wyniku powstają aglomeracje, w których jedne branże dominują, a inne spełniają funkcje uzupełniające. Stwierdza się również, że spośród wielu, można wyróżnić regiony, w których powstają technologie i produkty innowacyjne w skali globalnej. To najczęściej w regionach innowacyjnych zauważalna jest skłonność do tworzenia klastrów przemysłowych. Ten pogląd potwierdzają obszerne badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych w ramach US Cluster Mapping Project, którymi kierowali Richard Bryden i Weifeng Weng. Objęto nimi 177 regionów, 589 branż oraz 55 083 podmiotów regionalnych[2].

Szczególnie aktywne i innowacyjne są regiony nadmorskie. W Unii Europejskiej w regionach nadmorskich wytwarza się około  40% PKB, a w Chinach ponad 60%. W Unii Europejskiej 70% mieszkańców żyje w miastach[3]. W miastach wytwarza się też ponad 80% unijnego PKB[4].

Dlatego słuszne wydaje się spostrzeżenie, że przy bardzo dużym uproszczeniu można wyróżnić  kilka  rodzajów  gospodarek  skupionych geograficznie.  Malmberg, Sölvell i Zander uważają, że możemy mówić o gospodarkach  regionalnych oraz  skupiskach miejskich o silnie rozwiniętych funkcjach gospodarczych, gdzie firmy czy branże wyodrębnione są z gospodarki ze względu na regionalne usytuowanie. Powstanie takich skupisk wyjaśnia się  istnieniem sił (ekonomicznych, politycznych, społecznych), które sprawiają powstawanie  regionalnych ośrodków przemysłowych (produkcyjnych i usługowych), a często rozwoju  przestrzeni  metropolitalnych.  Wyróżnia się również stan w którym  aktywność gospodarcza skupia się w formach działalności branżowej, co prowadzi do powstania okręgów przemysłowych o dość wyraźnie określonym profilu działalności, z branżami dominującymi. Efektem takich procesów jest funkcjonowanie regionów węglowo-hutniczych, portowo-stoczniowych i rybackich, czy rolniczych i turystycznych, a także aglomeracji lub regionów z dominującym przemysłem samochodowym, zbrojeniowym, informatycznym czy kosmicznym.

We współczesnej gospodarce zjawisko lokalnej koncentracji działalności biznesowej ma swoje uzasadnienie w wielu, często trudno identyfikowalnych czynnikach. Wśród  nich na plan pierwszy wysuwają się składniki prowadzące do efektywności ekonomicznej, na co zwrócił uwagę Michael E. Porter w trakcie swego wykładu w Sztokholmie w 2008 r.[5].

Regiony konkurują na rynkach globalnych, ale rozwijają się w konkretnych warunkach mikroekonomicznych, politycznych, prawnych i społecznych. Jeśli rozwojowi biznesu sprzyja polityka lokalna (sprzyjające warunki prawne i administracyjne do uruchamiania i funkcjonowania przedsiębiorstw, odpowiednie dla działalności firm warunki podatkowe) oraz istnieje możliwość szybkiego pozyskanie dyspozycyjnego i wykwalifikowanego kapitału ludzkiego, to dany region ma szanse rozwinąć się w region przemysłowy. Pogląd ten reprezentował w Polsce Eugeniusz Kwiatkowski, który był animatorem utworzenia Centralnego Okręgu Przemysłowego oraz portu w Gdyni[6].

Dobra infrastruktura (techniczna, finansowa, administracyjna) sprzyja tworzeniu się regionu przemysłowego, ale niekoniecznie musi wyprzedzać jego rozwój. W wielu przypadkach mamy do czynienia z pewnymi opóźnieniami w rozwoju infrastruktury, choć instytucje finansowe i developerskie charakteryzują się największą mobilnością jeśli chodzi o podążanie za przedsięwzięciami charakteryzującymi się wysokimi profitami. Istotną rolę w tworzeniu klastrów odgrywa przyjazna atmosfera dla rozwoju przedsiębiorczości tworzona przez administrację lokalną oraz skłonność i zdolność społeczności i przedsiębiorców do kooperacji i dzielenia się wiedzą. Szczególną uwagę na te czynniki oraz społeczną odpowiedzialność biznesu prowadzonego w klastrach (unikanie pracy dzieci i pracy niewolniczej) zwraca Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłowego  (UNIDO – United Nations Industrial Development Organization)[7].

Efekty wspierania inicjatyw klastrowych widać szczególnie w Indiach.  Tylko  w sferze produkcji działają tam 2042 klastry, integrujące produkcję 1,5 mln małych i średnich przedsiębiorstw. 60% ich produkcji przeznaczona jest na eksport[8].  Tylko w jednym regionie Karnataka działa w klastrach 1721 przedsiębiorstw (w latach 2005-2006 powstało 201 nowych przedsiębiorstw), których większość skupiona jest w Bangalore. Wartość ich  eksportu software przekroczyła  8,35 miliarda dolarów US ( w latach 2004-2005 było to 6,27 mld USD), a hardware odpowiednio (551 mln oraz 405 mln dolarów US), podczas gdy klastry ICT działające w Indiach wyeksportowały software o wartości (odpowiednio) 22,4 mln oraz 17, 2 mld dolarów US [9].  Klaster ICT w Bangalore skupia około 1500 firm IT z około 3500 podmiotów  IT działających w Indiach. W roku bilansowym 2005-06, firmy IT w stanie Karnataka (gdzie Bangalore jest stolicą) wyeksportował  37,6 procent  produktów software Indii.  Klaster ICT Bangalore miał  97- procentowy udział w tym eksporcie[10].